รังสีรักษา

รังสีรักษา คือการนำรังสีพลังงานสูงมาใช้รักษาโรคมะเร็งด้วยการฉายรังสีไปที่จุดของโรค

โดยรังสีที่นำมารักษามาจากเครื่องกำเนิดรังสีที่เรียกว่า เครื่องเร่งอนุภาค (Linear Accelerator ; LINAC)

รังสีจะทำให้เซลล์มะเร็งได้รับความเสียหายหรือตายไป ร่างกายจะกำจัดเซลล์เหล่านี้ออกจากร่างกาย ในขณะเดียวกันเซลล์ปกติก็ได้รับผลกระทบจากรังสีด้วย แต่เซลล์ปกติมีความสามารถในการซ่อมแซมตัวเองได้ดีกว่าเซลล์มะเร็ง จึงทำให้เซลล์มะเร็งถูกทำลายได้มากกว่า

ดังนั้น เป้าหมายในการรักษาคือ ให้ปริมาณรังสีสูงสุดในบริเวณก้อนมะเร็ง ในขณะที่เนื้อเยื่อปกติโดยรอบนั้นได้รับปริมาณรังสีน้อยที่สุดเท่าที่ทำได้ เพื่อจำกัดผลข้างเคียงในการรักษา

ปัจจุบันเทคนิคการฉายรังสีพัฒนาไปมาก แพทย์รังสีรักษาสามารถกำหนดตำแหน่งของการฉายรังสีไปยังก้อนมะเร็งได้อย่างแม่นยำ เนื้อเยื่อปกติโดยรอบจึงได้ปริมาณรังสีน้อยกว่าเดิม

การฉายรังสีไม่เจ็บ จะรู้สึกเหมือนการเอกซเรย์ธรรมดา และเมื่อออกจากห้องฉายรังสีแล้วจะไม่มีรังสีหลงเหลืออยู่ในร่างกาย ผู้ป่วยสามารถอยู่ใกล้ชิดผู้อื่นได้ตามปกติ

ผู้ป่วยที่เป็นระยะเริ่มแรกสามารถรักษาให้หายขาดได้ ส่วนในรายที่ระยะของโรคมากแล้ว แม้ว่ารังสีไม่อาจรักษาโรคให้หายขาดได้ แต่อาจทุเลาอาการหรือความเจ็บปวดได้

นอกจากนี้ การฉายรังสีก็ไม่ได้ทำให้มะเร็งกระจาย แต่รังสีจะทำลายเซลล์มะเร็งในขอบเขตที่กำหนดไว้ ซึ่งเป็นการป้องกันการกระจายและควบคุมโรค สามารถทำลายเนื้องอกและช่วยทุเลาอาการเจ็บปวดจากมะเร็งได้

บริเวณศีรษะและลำคอ	มะเร็งสมอง มะเร็งหลังโพรงจมูก มะเร็งในโพรงจมูกและไซนัส มะเร็งในช่องปาก มะเร็งในลำคอ มะเร็งกล่องเสียง มะเร็งต่อมน้ำลายและไทรอยด์
บริเวณทรวงอก	มะเร็งเต้านม มะเร็งปอด มะเร็งหลอดอาหาร มะเร็งต่อมน้ำเหลือง
บริเวณช่องท้อง	มะเร็งกระเพาะอาหาร มะเร็งตับ มะเร็งตับอ่อน มะเร็งไต มะเร็งต่อมน้ำเหลือง
บริเวณช่องท้องส่วนล่างและอุ้งเชิงกราน	มะเร็งลำไส้ใหญ่ มะเร็งกระเพาะปัสสาวะ มะเร็งมดลูก มะเร็งปากมดลูก มะเร็งต่อมลูกหมาก

1. เทคนิค 3 มิติ : 3D Conformal Radiation Therapy ; 3D - CRT เป็นการนำภาพเอกซเรย์มาช่วยในการกำหนดตำแหน่งของการฉายรังสี โดยกำหนดทิศทางของลำรังสีแล้วปรับรูปทรงและขนาดของลำรังสีให้เหมาะสมกับรอยโรค โดยใช้ Multileaf Collimator ; MLC หรือซี่ตะกั่ว ทำให้ปริมาณรังสีสูงเฉพาะบริเวณก้อนมะเร็ง และสามารถเห็นการกระจายรังสีภายในตัวผู้ป่วย จึงช่วยลดปริมาณรังสีบริเวณเนื้อเยื่อปกติโดยรอบ และลดผลข้างเคียงจากการฉายรังสีได้มากขึ้น


2. เทคนิคปรับความเข้ม : Intensity Modulated Radiation Therapy ; IMRT เป็นเทคโนโลยีการคำนวณขั้นสูงของระบบคอมพิวเตอร์ที่มีการปรับเปลี่ยนความเข้มของลำรังสีภายในแต่ละทิศทาง (Beam Angle) จึงทำให้ปริมาณรังสีในทิศทางนั้นๆ มีความแตกต่างไปตามลักษณะที่ไม่สม่ำเสมอของเนื้อเยื่อก้อนมะเร็ง ส่งผลให้ก้อนมะเร็งได้รับปริมาณรังสีที่เหมาะสมกับชนิดของเนื้อเยื่อและความหนา คือความเข้มของรังสีจะสูงบริเวณก้อนมะเร็งที่หนา และความเข้มของรังสีจะลดลงบริเวณก้อนมะเร็งที่บาง โดยอาศัยอุปกรณ์ปรับลำแสง (MLC) เพื่อปรับความเข้มของลำรังสีในบริเวณต่างๆ ลำรังสีจะตรงไปยังก้อนมะเร็งได้อย่างแม่นยำ ในขณะที่หลบหลีกอวัยวะข้างเคียงรอบๆ ไปด้วย ทำให้สามารถเพิ่มปริมาณรังสีไปยังก้อนมะเร็งได้สูงขึ้น และเพิ่มผลการควบคุมโรคได้อย่างปลอดภัย


3. เทคนิคปรับความเข้มหมุนรอบตัวผู้ป่วย : Volumetric Modulated Arc Therapy ; VMAT พัฒนามาจากเทคนิค IMRT โดยให้เครื่องฉายรังสีหมุนรอบตัวผู้ป่วย พร้อมกับปรับความเข้มของรังสีตลอดเวลา และยังควบคุมปริมาณรังสีและความเร็วของการหมุนของเครื่องฉายรังสีด้วย จึงช่วยลดระยะเวลา และการฉายรังสีมีความแม่นยำและมีประสิทธิภาพมากขึ้น ช่วยลดปริมาณรังสีที่เนื้อเยื่อปกติรอบก้อนมะเร็ง ทำให้ผลข้างเคียงจากการฉายรังสีลดลง

1. เครื่องจำลองการฉายรังสี : CT - Simulator

เป็นเครื่อง Scan ภาพเพื่อหาตำแหน่งของโรค และใช้ในขั้นตอนการจำลองการรักษา ก่อนที่ผู้ป่วยจะได้รับการฉายรังสีจริง

CT - Simulator สามารถ Scan ภาพและตำแหน่งของก้อนมะเร็ง เนื้องอก และอวัยวะสำคัญรอบๆ ก้อนมะเร็ง รวมถึงการระบุตำแหน่งในการวางลำรังสี เพื่อให้แพทย์และทีมงานผู้เชี่ยวชาญได้รับข้อมูลที่ครบถ้วน ก่อนเข้าสู่การวางแผนการรักษาต่อไป

ความสำคัญในการจำลองการฉายรังสีด้วย CT - Simulator จะทำให้แพทย์ได้ทราบตำแหน่ง และขนาดของมะเร็ง เพื่อที่จะประเมินปริมาณรังสีที่เหมาะสมแก่ก้อนมะเร็ง โดยอวัยวะที่ไม่เกี่ยวข้องรอบๆ ก้อนมะเร็งได้รับปริมาณรังสีน้อยที่สุด

2. เครื่องเร่งอนุภาค : Linear Accelerator ; LINAC (เครื่องฉายรังสี ELEKTA Infinity)

ให้รังสีโฟตอน พลังงาน 6 MV และ 10 MV และรังสีอิเล็กตรอน 6, 9 และ 12 MeV ทำให้สามารถรักษาโรคมะเร็งที่ระดับความลึกแตกต่างกันได้ดี โดยมีอุปกรณ์พิเศษปรับลำแสง (Multileaf Collimator ; MLC) จำนวน 160 ซี่(80 คู่)ในตัวเครื่อง จึงสามารถกำหนดพื้นที่ฉายรังสีได้ตามรูปร่างของก้อนมะเร็ง

โดยฉายรังสีได้หลายเทคนิค ตั้งแต่ Conformal Radiation Therapy (3D - CRT) ไปจนถึงการฉายแบบซับซ้อน เช่น เทคนิคปรับความเข้ม : Intensity Modulated Radiation Therapy (IMRT) เทคนิคปรับความเข้มหมุนรอบตัวผู้ป่วย : Volumetric Modulated Arc Therapy (VMAT) ซึ่งสามารถลดปริมาณรังสีที่อวัยวะข้างเคียงจะได้รับได้เป็นอย่างดี

1. ก่อนการฉายรังสี

เมื่อผู้ป่วยได้รับการตรวจวินิจฉัยจากแพทย์เฉพาะทางโรคมะเร็ง และทราบว่าเป็นโรคมะเร็งแน่นอนแล้ว แพทย์จะแนะนำวิธีการรักษาให้แก่ผู้ป่วย หนึ่งในการรักษาก็คือ การฉายรังสี

โดยผู้ป่วยจะได้พบกับแพทย์เฉพาะทางด้านรังสีรักษา ซึ่งแพทย์รังสีรักษาจะทำการซักประวัติต่างๆ ของผู้ป่วย และตรวจประเมินร่างกายผู้ป่วย รวมถึงการตรวจเลือดก่อนการฉายรังสี

ผู้ป่วยทุกคนที่จะได้รับการฉายรังสีด้วยเครื่องเร่งอนุภาคนั้น ทุกคนจะต้องผ่านกระบวนการ 2 อย่างคือ

1) การจำลองการฉายรังสีด้วยเครื่อง CT - Simulator

• เพื่อหาจุดตำแหน่ง และวางขอบเขตการฉายรังสี เพื่อให้การฉายรังสีฉายโดนก้อนมะเร็งอย่างมีประสิทธิภาพสูงสุด
• เป็นการจำลองการฉายรังสี โดยให้ผู้ป่วยอยู่ในท่าทางที่เหมือนเวลาฉายรังสีจริง
• ในขั้นตอนการจำลองนี้ จะมีการทำอุปกรณ์ยึดตรึงให้แก่ผู้ป่วยเฉพาะรายด้วย ซึ่งอุปกรณ์ยึดตรึงนี้ จะช่วยให้ผู้ป่วยอยู่กับที่ และทำให้การฉายรังสีแม่นยำสูงสุด โดยผู้ป่วยจะต้องใช้อุปกรณ์ยึดตรึงนี้ไปตลอดจนจบคอร์สการฉายรังสี

2) การวางแผนก่อนฉายรังสี : Planning

เมื่อผู้ป่วยจำลองการฉายรังสีด้วย CT - Simulator เสร็จ ทีมแพทย์จะนำภาพทั้งหมดไปวางแผนการฉายรังสี โดยใช้ระบบคอมพิวเตอร์และเทคโนโลยีที่ทันสมัย เพื่อกำหนดตำแหน่งและขนาดของก้อนมะเร็งให้ถูกต้อง กำหนดทิศทางและขอบเขตการฉายรังสี รวมทั้งปริมาณรังสีที่จะฉาย โดยจะให้บริเวณก้อนมะเร็งได้รับรังสีสม่ำเสมอที่สุด ส่วนบริเวณอื่นๆ ได้รับรังสีน้อยที่สุด

2. การฉายรังสีให้ผู้ป่วยกับเครื่องเร่งอนุภาค (LINAC)

• ผู้ป่วยจะได้รับการจัดท่าและตำแหน่งการฉายรังสีโดยเจ้าหน้าที่ผู้เชี่ยวชาญ
• เมื่อจัดตำแหน่งการฉายรังสีได้ตามที่กำหนดแล้ว ผู้ป่วยจะถูกเจ้าหน้าที่ตรึงร่างกายไม่ให้ขยับ เพื่อความแม่นยำในการฉาย โดยเจ้าหน้าที่จะควบคุมการฉายรังสีที่ห้องควบคุมที่อยู่ด้านนอกห้องฉายรังสี
• ระหว่างการฉายรังสี หัวเครื่องฉายรังสีจะเคลื่อนที่ไปมาเพื่อให้ลำรังสีพุ่งตรงไปยังก้อนมะเร็ง และจะมีเสียงขณะที่เครื่องปล่อยรังสีออกมา
• ผู้ป่วยจะไม่รู้สึกเจ็บ หรือแสบร้อนที่ผิว
• ผู้ป่วยสามารถสื่อสารกับเจ้าหน้าที่ผ่านทางไมโครโฟนได้ตลอดเวลา
• การฉายรังสีใช้เวลาประมาณ 5-15 นาที แต่ถ้ารวมการจัดท่าทางด้วยจะใช้เวลาประมาณ 30 นาที
• ผู้ป่วยไม่ต้องนอนรพ. ฉายรังสีแล้วกลับบ้านได้เลย และสามารถทำกิจกรรมต่างๆ ได้ตามปกติ

3. จำนวนครั้งการฉายรังสีของผู้ป่วย

• แพทย์รังสีรักษาจะตรวจประเมินเป็นระยะเพื่อดูการตอบสนองต่อการรักษา หากก้อนมะเร็งยุบลงมากๆ อาจต้องมีการจำลองการรักษาอีกครั้งเพื่อวางแผนการรักษาใหม่ ในบางครั้งอาจต้องหยุดฉายรังสีชั่วคราวถ้าผู้ป่วยเกิดผลข้างเคียงจากการฉายรังสีมาก
• ถ้าไม่มีปัญหาผู้ป่วยควรรับการฉายรังสีอย่างต่อเนื่อง โดยปกติจะฉายรังสี 5 วันต่อสัปดาห์ หยุด 2 วัน และฉายติดต่อกันตั้งแต่ 1 ถึง 8 สัปดาห์
• จำนวนครั้งของการฉายรังสีขึ้นอยู่กับขนาด ชนิดของโรคมะเร็ง สภาพร่างกายของผู้ป่วย และแผนการรักษา หรือมีการรักษาอื่นร่วมด้วยหรือไม่

4. การติดตามผลการรักษา

• การตรวจทุกสัปดาห์ ช่วงระหว่างการฉายรังสี แพทย์รังสีรักษาจะพบผู้ป่วยทุกสัปดาห์เพื่อประเมินผลข้างเคียง แนะนำวิธีปฏิบัติและตอบคำถามที่ผู้ป่วยและญาติสงสัย
• การนัดตรวจติดตามหลังฉายรังสีครบ การนัดตรวจเลือดและอื่นๆ ในช่วง 2-3 ปีแรก จะนัดค่อนข้างบ่อย และจะนัดห่างขึ้นเมื่อเวลาผ่านไป ทั้งนี้หากผู้ป่วยประสบปัญหาสามารถขอพบแพทย์ก่อนถึงวันนัดได้

5. ผลข้างเคียงจากการฉายรังสี

• การฉายรังสีมีโอกาสเกิดผลข้างเคียงได้มากน้อยต่างกันขึ้นอยู่กับ อายุ สุขภาพ การขาดสารอาหาร หรือมีโรคอื่นร่วมด้วย เทคนิคการฉายรังสี ปริมาณรังสีที่ได้รับ จำนวนครั้งและตำแหน่งของการฉายรังสี และการรักษาร่วม
• ผลข้างเคียงที่พบบ่อย ได้แก่ อ่อนเพลีย เบื่ออาหาร ผิวหนังบริเวณที่ฉายรังสีมีอาการร้อนวูบวาบ แห้ง คัน มีรอยแดงหรือสีผิวคล้ำขึ้น อักเสบบวมแดง อาการเหล่านี้มักเป็นไม่รุนแรง ส่วนใหญ่เกิดขึ้นชั่วคราว และจะค่อยๆ หายไปหลังการฉายรังสีครบ
• อาการข้างเคียงดังกล่าวสามารถลดหรือป้องกันได้ เมื่อปฏิบัติตามคำแนะนำของแพทย์อย่างเคร่งครัด

การดูแลตัวเองในระยะรักษาด้วยรังสี

• รับประทานอาหารที่มีประโยชน์และวิตามินสูง เช่น ไข่ ปลา เนื้อสัตว์ ถั่วต่างๆ ผักและผลไม้ และไม่ควรลดน้ำหนัก
• ดื่มน้ำอย่างน้อยวันละประมาณ 2,000-3,000 ซีซี. เพื่อระบายความร้อนออกจากร่างกาย
• ดูแลความสะอาดร่างกายทุกส่วนอยู่เสมอ
• นอนหลับพักผ่อนอย่างเต็มที่อย่างน้อยวันละ 6-8 ชั่วโมง ควรแจ้งแพทย์กรณีนอนไม่หลับ
• ออกกำลังกายตามสภาพของร่างกายอย่างสม่ำเสมอ ทำกิจวัตรประจำวันได้ตามปกติ
• หลีกเลี่ยงแหล่งที่มีผู้คนแออัด
• งดสุรา บุหรี่
• ทำจิตใจให้ผ่อนคลาย หากิจกรรมที่ชอบทำ เช่น อ่านหนังสือ ดูหนัง ฟังเพลง พูดคุยกับผู้อื่น
• ถ้ามีอาการท้องผูก หรือท้องเสีย ปวดศีรษะ ปวดตามร่างกาย อ่อนเพลีย เบื่ออาหาร เจ็บปาก เจ็บคอ กลืนลำบาก ผิวหนังอักเสบ ควรแจ้งแพทย์หรือเจ้าหน้าที่ทราบ

การดูแลบริเวณที่ได้รับการฉายรังสี

บริเวณฉายรังสีจะมีความบอบบางเป็นพิเศษ อาจมีอาการอักเสบได้ ควรดูแลดังนี้

• ล้างด้วยน้ำสะอาดและสบู่อ่อนๆ ไม่เช็ดถู ซับให้แห้งด้วยผ้านุ่ม หลีกเลี่ยงอาบน้ำฝักบัวที่แรงดันน้ำสูง
• ไม่ฟอกสบู่บริเวณที่ขีดเส้นเพราะจะทำให้เส้นลบเลือนได้ กรณีเส้นเลือนจางให้แจ้งเจ้าหน้าที่ ห้ามขีดเส้นที่ลบเลือนด้วยตัวเอง
• หลีกเลี่ยงการใช้โลชั่น น้ำหอม แป้ง ครีมและเครื่องสำอางที่มีส่วนผสมของแอลกอฮอล์หรือโลหะหนักเพราะจะทำให้ผิวแห้งระคายเคืองมากขึ้น
• ห้ามขัดถู แกะ เกา หรือประคบร้อน-เย็นบริเวณฉายรังสี ห้ามปิดพลาสเตอร์ ห้ามทายาหม่อง
• สวมเสื้อผ้าที่หลวม นุ่ม เพื่อลดการเสียดสีที่ผิวหนัง
• ไม่ควรลงเล่นน้ำทะเล และไม่ควรว่ายน้ำในสระ เพราะคลอรีนจะทำให้ผิวแห้งเกิดการระคายเคืองได้ง่าย
• หลีกเลี่ยงแสงแดดจัด โดยสวมเสื้อผ้า หมวก หรือกางร่มทุกครั้ง

การดูแลตัวเองหลังฉายรังสีครบ

• ดูแลตัวเองเหมือนกับช่วงการฉายรังสีต่อไปอีกประมาณ 1 เดือน
• ถ้ามีอาการผิดปกติ เช่น ไข้สูง เลือดออกผิดปกติ ท้องเสีย คลื่นไส้อาเจียนรุนแรง คลำเจอเนื้องอกเกิดขึ้นใหม่ให้ติดต่อพบแพทย์ด่วน
• พบแพทย์ตามนัดอย่างสม่ำเสมอ

โภชนาการ ส่วนสำคัญของผู้ป่วยมะเร็ง

การเตรียมตัวที่ดีที่สุดของผู้ป่วยมะเร็ง เพื่อเตรียมความพร้อมที่จะเข้ารับการรักษา คือการดูแลสุขภาพให้แข็งแรง ซึ่งจำเป็นต้องได้รับสารอาหารที่ครบถ้วนและเพียงพอตามหลักโภชนาการ เพราะมีความสำคัญดังนี้

• ทำให้ร่างกายแข็งแรงเพียงพอที่จะป้องกันเนื้อเยื่อส่วนที่ดีจากการถูกทำลายอันเนื่องมาจากการรักษา
• ช่วยลดผลข้างเคียงจากการรักษา
• ป้องกันการขาดสารอาหารอันจะนำไปสู่โรคแทรกซ้อนได้ง่าย
• ช่วยให้ร่างกายฟื้นตัวจากการเจ็บป่วยที่เกิดจากการรักษาได้เร็วขึ้น

ถ้าได้รับสารอาหารไม่เพียงพอ น้ำหนักตัวลดลง จะทำให้ผู้ป่วยอ่อนแอ เหนื่อยง่าย ภูมิต้านทานลดลงและติดเชื้อง่าย ส่งผลเสียต่อการบำบัดรักษาได้

อาหารที่ควรรับประทาน

• อาหารปรุงสุกใหม่ สะอาด มีสารอาหารครบ 5 หมู่ ได้แก่ โปรตีน คาร์โบไอเดรต เกลือแร่ วิตามินและไขมัน
• กินเนื้อสัตว์ให้หลากหลายชนิด โดยเลือกที่ไม่ติดมัน ส่วนเนื้อปลาเป็นโปรตีนคุณภาพดี ย่อยง่าย ไขมันต่ำ ควรกินบ่อย
• ควรกินไข่ทุกวันโดยเฉพาะไข่ขาว และนมโปรตีนสูงรสจืด
• ผู้ป่วยที่กินมังสวิรัติ ควรกินไข่ และนมเพื่อเสริมโปรตีน
• กินผัก และผลไม้หลากสีเป็นประจำ เช่น ตำลึง ผักโขม บร็อคโคลี่

อาหารที่ควรหลีกเลี่ยง

• อาหารไม่สด ไม่สะอาด หรือทิ้งไว้ข้ามคืน
• อาหารปรุงสุกๆ ดิบๆ หมักดอง ส้มตำ ยำ ที่อาจทำให้ท้องเสีย
• เนื้อสัตว์แปรรูปที่มีการเติมสารกันบูด เช่น ไส้กรอก แฮม เบคอน กุนเชียง แหนม เพราะมีการวิจัยพบว่ามีส่วนกระตุ้นเซลล์มะเร็ง
• ในช่วงระหว่างการรักษา งดผักผลไม้ที่กินได้ทั้งเปลือก เช่น องุ่น ชมพู่ ให้เลือกกินผลไม้ที่ปอกเปลือกได้ เช่น แอปเปิ้ล มะละกอ กล้วย ส้มโอ